مقاله سازه‌های آبی شوشتر

لینک دانلود و خرید پایین توضیحات

فرمت فایل word  و قابل ویرایش و پرینت

تعداد صفحات: 10

سازه‌های آبی شوشتر

سازه‌های آبی شوشتر در دوران ساسانیان، جهت بهره گیری از نیروی آب به‌عنوان محرک آسیابهای صنعتی ساخته شده است. در این مجموعه بزرگ، ساختمان آسیابها، آبشارها، کانالها و تونلهای عظیم هدایت آب و سیکا که محلی جهت استراحت و تفریح است قابل توجه و جالب هستند. در سفرنامه مادام ژان دیولافوآ[۱] باستان شناس نامدار فرانسوی از این محوطه به عنوان بزرگ‌ترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی یاد شده است.

با تشکیل پایگاه سازه‌های آبی و گسترش فعالیت‌های پژوهشی پیرامون این سازه‌ها ابتدا پرونده مجموعه آسیابهای شوشتر که سالها در لیست پیشنهادی ثبت جهانی ایران قرار داشت تهیه گردید. اما به پیشنهاد و نظر کارشناسان میراث جهانی یونسکو مبنی بر اینکه محوطه آسیابها تنها بخشی از مجموعه بهم پیوسته سازه‌های آبی در شوشتر است تهیه پرونده منظومه آبی تاریخی شوشتر در دستور کار قرار گرفت. این پرونده پس از تکمیل و رقابت موفقیت آمیز در مقایسه با آثار پیشنهادی دیگر، از سوی سازمان میراث فرهنگی کشور به عنوان دهمین اثر ایران به کمیته میراث جهانی یونسکو ارائه شد. سرانجام در نشست سالانه اعضای این کمیته در ۲۶ ژوئن ۲۰۰۹ (۵ تیرماه ۱۳۸۸) در شهر سویل اسپانیا، این پرونده با احراز معیارهای ۱، ۲ و ۵ با عنوان نظام آبی تاریخی شوشتر در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره ۱۳۱۵ به ثبت رسید.

آب همواره در شکل گیری تمدنها نقش بسزایی داشته، تا بدانجا که کهن ترین تمدن های بشری در کنار رودخانه ها شکل گرفته اند. رود خروشان کارون نیز در جنوب کشور پهناور ایران، مبدأ پیدایش تمدن هایی در کنار خود بوده است. رود کارون، بزرگترین رودخانه ایران پس از خروج از تنگه های کوهستانی زاگرس به جلگه خوزستان وارد شده و در دشت شوشتر آرام می گیرد. خاک مستعد و زمین هموار، بهمراه آب فراوان رودهای جاری در جلگه خوزستان، این منطقه را به یکی از مهمترین قطبهای کشاورزی کشور در طول تاریخ تبدیل نموده بگونه ای که همواره توجه حکومت ها را به این سرزمین جلب کرده است. در دوره حکومت هخامنشیان، اقتصاد وابسته به درآمد حاصل از کشاورزی باعث می گردیده تا حکومت با توسعه این بخش، سطح درآمد کشاورزان و متعاقب آن درآمدهای کشور را افزایش دهد. حفر نهرهای دستکند "گرگر" و "داریون" در شوشتر از فعالیتهای احتمالی دوره هخامنشیان به منظور توسعه کشاورزی است. پس از هخامنشیان، ساسانیان نیز برای ساخت و توسعه تأسیسات آبی در شوشتر کوشیده، و موفق به ساخت بی نظیرترین شبکه آبیاری در اعصار کهن شده اند.

گرچه در ساخت تأسیسات آبی شوشتر مهمترین هدف، آبیاری بوده؛ اما سازندگان آن توانسته اند به اهداف بزرگ دیگری چون اهداف صنعتی، بازرگانی، دفاعی، معماری، راه و... دست یابند.

-مجموعه آسیابهای شوشتر شامل دهها آسیاب است که بزرگترین مجموعه صنعتی تا پیش از انقلاب صنعتی به شمار می رود.

-بهره گیری از رودخانه در گرداگرد شهر کهن شوشتر، بمنظور ایجاد خندق در کنار حصار و ایجاد موقعیت استراتژیک دفاعی باعث شده تا این شهر در برهه هایی از تاریخ تسخیر ناپذیر باشد.

-قابل کشتیرانی بودن رود دستکند گرگر باعث می شده تا شوشتر از نظر تجارت و بازرگانی از قطبهای مطرح در سطح بین الملل باشد.(تا قرن گذشته، جابجایی بار و مسافر از طریق کشتی در رود گرگر رواج داشته)

-استفاده از آب در ساخت محیطی برای زندگی براساس شرایط اقلیمی، با ایجاد شبکه های زیرزمینی در زیر شهر کهن شوشتر، موجب بروز یکی از هوشمندانه ترین اشکال معماری شهری-آبی گردیده.

-پل و سد شادروان، که بلند آوازگی آن در افسانه های ایرانی به چشم می خورد، نه تنها یکی از اساسی ترین بخشهای شبکه آبیاری شوشتر، بلکه از معدود راههای عبور از رودخانه پهناور کارون بوده که احتمالاً جاده شاهی نیز از همین پل عبور می کرده است.

با توجه به اهمیت سیاسی و اقتصادی شوشتر و تأسیسات آبی آن، قلعه این شهر(سلاسل)، هم مرکز کنترل این تأسیسات بوده و هم مقر والی خوزستان به شمار می رفته و تا قرن گذشته شوشتر به عنوان مرکز خوزستان بوده است.

مجموعه آسیابها و آبشارها

مجموعه «آسیابها و آبشارهای شوشتر» از بی نظیر ترین نمونه هایی است که جهت استفاده بهینه از آب در ادوار کهن مورد بهره برداری قرار گرفته است. این محوطه مجموعه ای از سد، تونل ها، کانال های فرعی و آسیاب های آبی است که بصورت یک مجموعه صنعتی-اقتصادی مورد استفاده بوده است.

مجموعه «آسیابها و آبشارهای شوشتر» از بی نظیر ترین نمونه هایی است که جهت استفاده بهینه از آب در ادوار کهن مورد بهره برداری قرار گرفته است.این محوطه مجموعه ای از سد، تونل ها، کانال های فرعی و آسیاب های آبی است که بصورت یک مجموعه صنعتی-اقتصادی بوده و جزئی از مجموعه بزرگ «سازه های آبی شوشتر» می باشد که در کتب تاریخی مکرراً به آن اشاره گردیده است.اساس کار مجموعه به این صورت است که «سد گرگر» مسیر رودخانه را مسدود کرده و سطح آب را برای آبگیری سه تونل حفر شده در تخته سنگ بالا می آورد. تونل های سه گانه آب را به مجموعه هدایت می کنند و به کانال های متعددی تقسیم می شوند که پس از گرداندن چرخ آسیاب ها، آب بصورت آبشارهایی به محوطه ای حوضچه مانند سرازیر می شود.

یکی از ویژگی های بسیار بارز «مجموعه آسیابها و آبشارها» مجاورت آن با بافت تاریخی شهر «شوشتر» است. این محوطه علاوه بر استفاده های صنعتی، در ایام کم آبی نیز، آب مورد نیاز ساکنین را تأمین می نمود.

یک ویژگی بسیار زیبا و منحصر بفرد بصری نیز که در این مجموعه وجود دارد و جلوه ای خاص به آن می بخشد این است که آب حاصل از پساب آسیاب ها بصورت آبشارهای مصنوعی زیبا به محوطه ای حوضچه مانند می ریزد که منظره ای چشم نواز و دل انگیز را در مقابل دیدگان هر بیننده بوجود می آورد. همچنین در محوطه پشت بند که محل آبگیری سه تونل معروف «سه کوره»، «دهانه شهر» و «بلیتی» است نیز چشم انداز زیبایی به چشم می خورد.

مجموعه «آسیابها و آبشارهای شوشتر» با توجه به زمان ساخت از شاهکارهای فنی و مهندسی در جهان است. این شاهکار مهندسی هم در ایران و هم در جهان بی نظیر است.

بدون شک با توجه به اهمیت شهر «شوشتر» در برهه هایی از تاریخ و توجه ویژه به احداث تأسیسات آبی در این منطقه که از فنون مهندسی پیچیده ای سود می جوید، ما را در نتیجه نهایی مصمم می نماید که احداث آسیاب ها را متعلق به دوران کهن و حتی هم عصر با ساسانیان بدانیم. علاوه بر موارد ذکر شده، برخی پیچیدگی هایی که در طراحی تونل های آبرسانی وجود دارد، لزوماً جهت بهره برداری غیر از مصارفی همچون آبیاری اراضی بوده. تونل های سه گانه در پشت «پل بند گرگر»، وظیفه انتقال حجم معینی از آب را برای به حرکت در آوردن پره های آسیاب برعهده داشته اند.

مجموعه «آسیابها و آبشارهای شوشتر» در مسیر «رودخانه گرگر» که خود از شاهکارهای فنی و مهندسی اعصار کهن است بنا گردیده. رود گرگر کاملاً بصورت دستکند می باشد و احداث آن را به اردشیر بابکان، شاهنشاه ساسانی نسبت داده اند. لیکن در مطالعات باستان شناسی این تاریخ به عقب تر برده شده است.

قلعه ی تاریخی شوشتر(سلاسل)

یکی از مهمترین عناصر تشکیل دهنده ی هسته ی اولیه ی هر شهر، دژ یا قلعه ی نظامی هر شهر باستانی است. دژ نظامی هر شهر معمولاً محل اسکان شاه یا حاکمان محلی هر ولایت است. شوشتر نیز با توجه به اهمیت تاریخی خود همواره بعنوان پایتخت و مرکز استان خوزستان اهمیت ویژه ای داشت.قلعه ی شوشتر علاوه بر مرکزیت سیاسی، بعنوان پایگاهی جهت نظارت بر کارایی سازه های آبی شوشتر ایفای نقش می کرد. دوران سلسله ی هخامنشی در شوشتر در پرده ای از ابهام قرار گرفته است و تاکنون هیچ گونه آثار مشخصی از این دوره بجا نمانده است، ولی عبور نهر داریون که از یادگارهای دوره ی هخامنشی است، گواه بر اهمیت این شهر درآن روزگار است. در طول تاریخ همواره نام قلعه شوشتر با نام شاپور اول ساسانی گره خورده است. ظاهراً در دوران شاپور پل بند شادروان و قلعه ی مجدداً بازسازی شده است. نهر داریون علاوه ی بر تأ مین آب ساکنان قلعه، اراضی دشت میناب را که از قطبهای بسیار مهم کشاورزی درآن دوران بود آبیاری می کرد. درون قلعه ی پلکانهای متعددی وجود داشت که برخی از این پلکانها برای برداشت آب به نهر داریون منتهی می شد و پلکانهای دیگری نیز از درون عمارتهای قلعه به کت (اتاقکهای صخره ای) زیر قلعه که در ساحل رودخانه قرار دارند منتهی می شدند. این کت ها در هنگام تابستان برای استراحت ساکنان قلعه محیط خنک و مطبوعی را ایجاد می کرد.قرنها است که حماسه ی مقاومت دلیرانه ی هرمزان حاکم ایرانی درب مقابل اعراب در درون این قلعه همچنان در اذهان مردم باقی است. این سردار ایرانی به مدت یک سال درون قلعه ی سلاسل شوشتر در مقابل سپاه اعراب مسلمان مقاومت نمود. و در پایان تراژدی، شخصی به اعراب راه مخفی نفوذ به قلعه را نشان داد. این دژ شهر عظیم دارای چندین حیاط، اسلحه خانه، سربازخانه، حمام، عمارت حاکم، نانوایی و آسیاب بود.

این قلعه ی تاریخی بارها مورد بی مهری افراد مختلفی قرار گرفته است اگر چه این دژ عظیم در مقابل بسیاری از دشمنان داخلی و خارجی سرسختانه مقاومت نموده ولی متاسفانه در دهه 40 رئیس اداره ی دارایی شوشتر عمارت ها و ساختمانهای درون قلعه را ویران و از مصالح قلعه برای ساخت اداره ی دارایی استفاده کرد. از قلعه ی سلاسل در حال حاضر چیزی جز یک یا چند ویرانه باقی نمانده است. شوادان قدیمی آن که دارای کورهای ارتباطی متعددی با بناهای شاخص شهر(بقعه بر ابن مالک و...) دارد و کاملا مسدود شده است. در اوایل انقلاب ورودی شوادان قلعه و تمام تونلها و راههای مخفی آن نیز توسط نیروهای امنیتی شهر برای جلوگیری از تبدیل شدن این اماکن به محیط های غیر اخلاقی مسدود شد است.